زنان و جنبش محیط زیستی پسماند صفر

این مقاله نوشته مریم احمدی است که در اولین گاهنامه‌ اسپکتروم با موضوع بوم‌فمینیسم منتشر شده است.

سبک زندگی «پسماند صفر» در پی جنبش نوپا و جهانی در راستای حفظ محیط زیست در یک دهه‌ی اخیر محبوبیت ویژه‌ای بین دوست‌داران طبیعت پیدا کرده است. در این سبک زندگی، افراد تلاش می‌کنند میزان پسماند خود را، اعم از بازیافتی یا دور ریز، تا حد ممکن پایین آورند. زنان، بنیانگذاران این سبک زندگی شناخته می‌شوند و در بسیاری از کشورها رهبری این جنبش را بر عهده دارند.

در این مقاله به این موضوع می‌پردازیم که چرا زنان این نقش تاریخی را بر عهده دارند و این سبک زندگی به صورت روزمره‎‌ در زندگی زنان در ایران و جهان چه تاثیری دارد. چه راهکارهایی برای بهبود کیفیت زندگی زنان با سبک زندگی پسماند صفر و کاهش بار روانی که ممکن است انتخاب این روش زندگی تحمیل کند، وجود دارد؟ آیا تشویق زنان به مدیریت پسماند در خانواده، مسولیت‌های آن‌ها را از آنچه که هست سنگین‌تر و جنیست‌زده‌تر نمی‌کند؟

 

دلایل زنانه شناخته شدن جنبش پسماند صفر

در سال ۱۹۹۵ در استرالیا، گفتگوهایی حول محور افزایش مصرف مجدد مواد و کاهش پسماند تا کمترین حد ممکن، از طریق بازمصرف، بازیافت و کمپوست صورت گرفت. پس از برگزاری چندین نشست، دولت این کشور با شعار «تا ۲۰۱۰ بی‌پسماند» (۱) شروع به ایجاد کسب و کارهای بی‌پسماند کرد. پس از تشکیل گردهمایی‌هایی حول این محور، نهایتا در گردهمایی بین المللی سال ۲۰۰۳ در شهر بوماریس در ویلز، اتحادیه بین المللی پسماند صفر (۲) رسماً تشکیل شد.

هر چند اصطلاح پسماند صفر در ابتدا تنها به عنوان روشی در بخش تولید محصولات در سطح کارگاه‌ها و کارخانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت، این مفهوم پس از مدتی در ابعاد بسیار گسترده‌تری تبدیل به جنبشی مردمی شد، جنبشی که با زنان و از خانه‌ها و آشپزخانه‌ها آغاز شد. محبوبیت شبکه‌های اجتماعی بین عموم مردم و دسترسی سریع به آن‌ها با گوشی‌های هوشمند نیز، باعث شد تا افرادی مانند «بی جانسون» (۳) بتوانند این جنبش را در سطح بسیار وسیعی معرفی کنند.زنان، نه تنها در جنبش پسماند صفر بلکه در بسیاری از جنبش‌های محیط زیستی دیگر نیز پیشگام هستند. در چهارمین قسمت از سلسله مقالات اکوفمینیسم (۴) که در سال ۱۳۹۸ در سایت ماچولند منتشر شد، ریشه‌های این تمایلات بررسی شده است. در مقوله‌ پسماند صفر نیز می‌توان تاثیر نگاه جنسیتی حول محور کار خانگی و تربیت فرزندان را در زنانه شناخته شدن این جنبش، پررنگ‌تر دید. فرایند کاهش پسماندِ یک خانه و مدیریت آن در دسته‌ کارهای خانگی در نظر گرفته می‌شود، پس بسیاری از وظایف و فعالیت‌های جانبی زندگی پسماند صفر به دلیل مسئول دانستن زنان در کار خانگی، ناخودآگاه بر عهده آن‌ها گذاشته می‌شود. نحوه‌ خرید مایحتاج منزل، آشپزی، استفاده از جایگزین‌های پایدار و غیره، همه و همه فعالیت‌هایی است که بسیاری آن‌‌ها را همچون فعالیت‌های دیگرِ مرتبط با خانه، زنانه می‌شمارند.

از سوی دیگر، بخش زیادی از محتوای تولید شده بین افراد فعال در این زمینه در شبکه‌های اجتماعی، حول محور مسائلی می‌گردد که عمدتا زنانه به شمار می‌روند. از جمله این موارد می‌توان به موضوعاتی همچون پشت سر گذاشتن دوران قاعدگی بی‌زباله و محصولات آرایشی و بهداشتی خانگی پسماند صفر، اشاره کرد. همچنین از آنجایی که جامعه‌ مرد سالار، وظیفه تربیت و سلامت فرزندان را تنها بر عهده زنان می‌داند، این حس همواره در زنان تقویت شده است که آن‌ها به تنهایی مسئول سلامتی و آینده‌ بهتر فرزندانشان هستند و بنابراین تمایل بیشتری به فعالیت‌های محیط زیست دوستانه که تلاش برای ساخت آینده‌ای بهتر دارند، نشان می‌دهند.

 

چالش‌ها و فواید سبک زندگی پسماند صفر برای زنان

عدم تمایل مردان در مشارکت، به دلیل نگاه جنسیت‌زده به این سبک زندگی، فعالیت‌های بیشتری را علاوه بر کارهای همیشگی، بر عهده زنان گذاشته است. خرید بی‌پسماند ممکن است به مراتب دشوارتر از خرید از فروشگاه‌های زنجیره‌ای و استفاده از محصولات بسته‌بندی شده‌ معمول باشد که به راحتی در هر سوپرمارکت در دسترس هستند. ممکن است فروشگاه‌های فروش اقلام فله‌ای در نزدیکی محل سکونت افراد نباشد، در این صورت خرید کردن از این فروشگاه‌ها بدون داشتن وسیله نقلیه شخصی دشوار است. همچنین تولید بسیاری از محصولات (۵) در منزل به صورت خانگی و طبیعی مانند ساخت انواع شوینده‌های خانگی، تهیه‌ محصولات غذایی مانند خیارشور یا رب گوجه، شستشوی پوشک‌های بچه و نوار‌های بهداشتی پارچه‌ای قاعدگی، همگی وقت و انرژی بسیاری می‌گیرد و واضح است که این روزها همچنان زنان مسئول این کارها شناخته می‌شوند. انجام این کارها و بار روانی برنامه‌ریزی می‌تواند در طولانی مدت تاثیر منفی بر سلامت جسم و روان زنان داشته باشد. این شرایط برای زنان شاغل در خارج از منزل که دیگر اعضای خانواده از جمله شریک زندگی آن‌ها در کار خانه مشارکت و همکاری نمی‌کنند، بسیار بغرنج‌تر به نظر می‌رسد.

 

فرایند کاهش پسماند و تغییر سبک زندگی، پروسه‌ای زمان‌بر و نیازمند آگاهی و خودشناسی بسیار است. اما گاهی اوقات، افراد دغدغه‌‌مند خود را در تله‌ مقایسه با همفکران‌شان می‌اندازند. آن‌ها ممکن است به جای تبادل نظر با فعالان دیگر در این حوزه، دچار خودکم‌بینی شوند و از این‌که نتوانسته‌اند تمامی امور مرتبط با کاهش پسماند را از صفر تا صد به صورت بی‌نقص انجام دهند، مدام خود را سرزنش کنند. بار روانی این مسئله افراد را به نوعی وسواس محیط زیستی دچار می‌کند که اجازه نمی‌دهد به خود فرصت دهند تا با فراغ بیشتری این مسیر را طی کنند. حال، زنی را تصور کنید که به تنهایی و بدون همراهی و درک خانواده قدم در این مسیر گذاشته و حالا خود را برای عدم موفقیت در بی‌نقص پیش بردن سبک زندگی پسماند صفر برای خود و خانواده‌اش شماتت می‌کند.

در کنار سختی‌ها و چالش‌هایی که زنان علاقه‌مند به این سبک زندگی، با آن مواجه هستند باید به فواید و تاثیرات مثبت این جنبش بر کیفیت زندگی زنان هم اشاره کرد. در سبک زندگی پسماند صفر و دوستدار محیط زیست، زنان علاوه بر حفاظت از زمین و دیگر موجودات ساکن این کره خاکی، از سلامت خود و فرزندانشان نیز محافظت می‌نمایند. حذف محصولات مرتبط با قاعدگی که دارای مواد شیمیایی هستند، استفاده از مواد غذایی سالم و خانگی، استفاده از محصولات آرایشی و بهداشتی طبیعی، همه و همه می‌توانند در حفظ سلامت زنان تاثیرگذار باشند.

در کنار این موضوع، احساس تعلق به یک مجموعه و ایجاد روابط و دوستی‌های سازنده از عوامل مثبتی است که در این جنبش به چشم می‌خورد. این اتفاق به ویژه برای افراد خانه‌دار فضای جدیدی ایجاد کرده است تا فرصت وارد شدن به بحث‌ها و تصمیماتی که زنان را بیشتر با قابلیت‌ها و حقوق خودشان آشنا می کند، داشته باشند.

 

همراه سازی مردان و افرادی از دسته‌ها و طبقات اجتماعی مختلف با جنبش پسماند صفر

تمام مواردی که به آن‌ها اشاره کردیم نشان می‌دهد که تا چه حد تفکرات مردسالار و نگاه جنسیت‌زده می‌تواند زندگی را برای زنان دغدغه‌مند به مسائل محیط زیستی، سخت‌تر کند. اما باید به دنبال راهکارهایی باشیم تا با حذف این نوع نگاه بکوشیم مردان بیشتری را با این جریان همراه سازیم و نشان دهیم که حفاظت از کره زمین، طبیعت، حیوانات و سلامت فرزندان‌مان در آینده، فقط وظیفه‌ای زنانه نیست، بلکه این سیاره به تمام موجودات تعلق دارد و همه انسان‌ها فارغ از جنس اطلاقی و هویت جنسیتی و گرایش جنسی و بیان جنسیتی‌شان، باید حفظ آن‌ را وظیفه خود بدانند. متاسفانه، به دلیل فرهنگ جنسیت‌زده‌ غالب بر جامعه، حتی بسیاری از زنان نیز به این باور رسیده‌اند که امور منزل از جمله مدیریت پسماند بر عهده آن‌هاست. فعالین حوزه پسماند صفر همواره باید یادآوری کنند که فعالیت‌های اضافه شده در منزل به سبب سبک زندگی پسماند صفر، مرتبط به تمام خانواده و همه ساکنان خانه است نه فقط به یک نفر.افراد می‌توانند از طریق گفتگو و ارسال مقالات، تصاویر و ویدئوهای موجود در خصوص حفظ محیط زیست، همراهی همسران، پدران و برادران خود را در این زمینه بیشتر کنند. اگر علاقه به حضور در جمع‌های محیط زیستی دارید، از پارتنر یا دوستان خود بخواهید تا شما را در دورهمی‌ها و فعالیت‌های جمعی طبیعت‌دوستانه همراهی کنند. بودن در کنار افراد دیگر به آن‌‌ها احساس تعلق به یک جامعه می‌دهد و این احساس تعلق آن‌ها را به عمل‌گرایی نزدیک‌تر می‌کند.

مورد دیگری که شاید بسیاری از افراد از آن اطلاعی ندارند تاثیر مثبت این سبک زندگی در اقتصاد خانواده است. بخش زیادی از هزینه‌ای که ما صرف خرید محصولات می‌کنیم، بابت بسته‌بندی آن‌ها پرداخت می‌شود. از این رو خرید بدون پسماند گاهی تا حدود ۳۰ درصد ارزان‌تر از خرید همان محصول به صورت بسته‌بندی است. از سوی دیگر، تغییر بینش به سمت زندگی طبیعی و دوستدار محیط زیست، انسان را از مصرف‌گرایی دور می‌کند و در نتیجه بسیاری از موارد مصرفی زندگی که پیش از این از ضروریات به شمار می‌رفت، ضرورت خود را از دست می‌دهند و یا با جایگزین‌های طبیعی که بسیار ارزان‌تر فراهم می شوند، تامین می‌شوند.

با آگاه‌سازی افراد از آثار مثبت سبک زندگی پسماند صفر در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و سلامت می‌توانیم طیف بیشتری از مردم را همراه کنیم و کلیشه‌های جنسیتی مرتبط با آن را کنار بگذاریم.

پانوشت:

۱- no waste by 2010

۲- http://zwia.org/

۳- Bea Johnson / https://zerowastehome.com/

۴- https://macholand.net/ecofeminism04/

۵- زنان دوست‌دار طبیعت و سبک زندگی پسماند صفر به دلیل آرمان‌ها و ایده آل‌های محیط زیست دوستانه، تمایل کمتری به استفاده از محصولات آرایشی و بهداشتی معمول صنعتی نشان می‌دهند. از دلایل رد این نوع محصولات می‌توان به استفاده از مواد شیمیایی گوناگون و آسیب زننده به انسان و طبیعت در این آیتم‌ها، افزایش کشت محصولات نه چندان پایداری همچون روغن نخل در راستای افزایش تقاضای محصولات آرایشی بهداشتی و همچنین تولید پسماند ناشی از بسته‌بندی این محصولات اشاره نمود.

 

دانلود گاهنامه اسپکتروم: اکوفمینیسم